جشنواره داناب

منابع آب سطحی و زیرزمینی، دو نوع اصلی منابع آب شیرین در زمین هستند. منابع آب سطحی، آبهایی هستند که در رودخانه ها، دریاچه ها، تالاب ها و مخازن مصنوعی قرار دارند منابع آب زیرزمینی، آب هایی هستند که در لایه های آبدار و اشباع زیر زمین تجمع پیدا کرده اند منابع آب سطحی و زیرزمینی، با هم در ارتباط و تبادل هستند و تأثیرات متقابل بر یکدیگر دارند برای مثال، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی میتواند باعث کاهش سطح آب سطحی شود و بالعکس  منابع آب سطحی و زیرزمینی، برای مصارف کشاورزی، صنعتی، خانگی و تفریحی استفاده میشوند همچنین، منابع آب سطحی و زیرزمینی، نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم های حساس به تغییرات اقلیم دارند با این حال، منابع آب سطحی و زیرزمینی، با چالشهای مختلف روبرو هستند. برخی از چالش ها عبارتند از:  

• کاهش منابع به علت خشکسالی، تغییرات اقلیم، رشد جمعیت و فعالیت  های انسان  
• آلودگی منابع به علت دفع نادرست زباله ها، استفاده بیش از حد از کودها و آفت کش ها، نشت مخازن و خطوط نفتی، فاضلاب شهری و صنعتی 
• تداخل با منابع دیگر به علت برداشت بالاتر از حجم تجدیدپذیر، تغذیه نامناسب چشمه ها و رودخانه ها، تاثیر منفی بر کاربران دسترس  
• کمبود مدیریت به علت نبود قوانین و مقررات مناسب، نظارت ناکافی بر استفاده از منابع، عدم همکاری بین المللی در حوضه های مشترک  برای حفظ و بهینه سازی منابع آب سطحی و زیرزمینی،

 لازم است که راهکارهای علمی و عملی اجرا شود. برخی از راهکارها عبارتند از: 

• کارآمد سازی مصرف آب در همه ی بخش ها با استفاده از فناوری های پیشرفته و روشهای کاهش هدررفت  
• حفاظت و احیای منابع آب با جلوگیری از آلودگی، کنترل فاضلاب، اصلاح الگوهای کشت، افزایش پوشش گیاهی 
• مدیریت یکپارچه منابع آب با توجه به رابطه بین منابع آب سطحی و زیرزمینی و نیازهای مختلف کاربران  
• افزایش آگاهی و همکاری برای شناسایی مشکلات و راه حلهای منابع آب سطحی و زیرزمینی

حفر چاه های غیر مجاز

حفر چاههای غیرمجاز، یکی از عواملی است که باعث بحران کم آبی و تخریب منابع آب زیرزمینی در کشور میشود. چاه های غیرمجاز، چاه هایی هستند که بدون پروانه و مجوز قانونی از سازمان آب و برق حفر میشوند برخی از خطرات و مشکلات حفر چاههای غیرمجاز عبارتند از: 

• کاهش سطح آب زیرزمینی به علت برداشت بیش از حد و نامتعارف از منابع آب 
• آلودگی منابع آب به علت نفوذ فاضلاب، کود، سموم و مواد شیمیایی از سطح زمین به لایه های آبدار 
• افت سطح زمین به علت خالی شدن فضاهای حاوی آب در لایه های زیرزمینی و تغییر شکل خاک  
• خشک شدن چشمه ها و رودخانه ها به علت قطع تغذیه از منابع آب زیرزمینی  
• تغییر کیفیت آب به علت ترکیدگی لایه های مختلف و تلاطم آب های شور و شیرین  
• ناسازگاری اجتماعی به علت نابرابری در دسترسی به منابع آب و تضاد بین کاربران قانونی و غیرقانونی  

برای جلوگیری از حفر چاه های غیرمجاز، لازم است که راهکارهای قانونی، مدیریتی و اجرایی اندیشیده و اجرا شود. برخی از راهکارها عبارتند از:  

• ضبط و مسدودسازی چاه های غیرمجاز با استفاده از نظارت هوایی، نقشه برداری، پروانه برداری و پلمپ  
• برخورد قضایی با حفاران و مالکان چاه های غیرمجاز با تعرضات جبران خسارات، جرائم مالی، حبس و تعلقات  
• افزایش هزینه برداشت از چاه های مجاز با توجه به مصرف و کاربرد  
• کارآمدسازی مصرف آب در بخش کشاورزی با استفاده از روشهای نوین آبیاری، الگوسازی کشت، تغذيۀ مصنوعي گياه  
• افزایش آگاهی و مسئولیت پذیری مردم با تبلیغات، آموزش ها، انجمن ها و شوراهای آب

تغییر اقلیم یا دگرگونی اقلیم یا گرمایش جهانی یا گرم شدن زمین یا گَرمش زمین، نام پدیدهای است که منجر به افزایش میانگین دمای زمین و سطح اقیانوس ها شده است تغییرات اقلیمی به معنای گسترده تر شامل تغییرات بلندمدت پیشین در آب و هوای زمین نیز میشود تغییرات اقلیمی موجب رخداد پدیده های هواشناسی شدید و نامطلوب مانند خشکسالی، سیل، طوفان، آتش سوزی، برف و یخبندان میشود تغییرات اقلیمی همچنین تأثیرات منفی بسیاری بر روی اکوسیستم ها، گونه های جانوری و گیاهی، سلامت انسان، کشاورزی، صنعت، اقتصاد و جامعه دارد  علت اصلی تغییرات اقلیمی در قرن حاضر، فعالیت های انسان است که باعث افزایش غلظت گازهای گلخانه ای در جو مانند دی اکسید کربن، متان، نیتروز اکسید و فلوروکربن ها میشود این گازها با جذب و بازتاب پرتوهای خورشید، باعث گرم شدن سطح زمین و جلوگیری از خروج حرارت به فضا میشوند برخلاف تغییرات اقلیمی طبیعی که در دوره های زمان بسیار طولانی رخ میدهند، تغییرات اقلیم ناشی از فعالیت های انسان در دوره های زمان کوتاه و سرعت بالا رخ میدهند  برای مقابله با تغییرات اقلیم ناخواسته، لازم است که هم به کاهش منابع تولید گازهای گلخانه ای و هم به سازگار شدن با عواقب تغییرات اقلیم پرداخت برخی از راهکارهای کاهش منابع تولید گازهای گلخانه ای عبارتند از: 

• کارآمد سازي مصرف سوخت در حمل و نقل، صنعت، خانگي و كشاورزي با استفاده از فن آوري هاي پيشرفته  
• جایگزین کردن سوخت های فسیلی با انرژی های تجدیدپذیر مانند خورشیدی، بادی، زیست توده ای و هیدرو الکتریکی  
• حفاظت و احیای جنگل ها و سایر منابع کربن زای طبیعی که می توانند گاز دی اکسید کربن را از جو جذب کنند  
• کاهش مصرف گوشت و تغذیه گیاهخوارانه که باعث کاهش تولید گاز متان از دامداری می شود 
• افزایش آگاهی و همکاری بین المللی برای تعهد به اهداف مشترک در کاهش گازهای گلخانهای 

 برخی از راهکارهای سازگار شدن با عواقب تغییرات اقلیم عبارتند از: 

• افزایش مقاومت و استقامت در برابر خطرات ناشی از تغییرات اقلیم مانند سیل، خشکسالی، آتش سوزی و بالا آمدن سطح دریا 
• بهبود مدیریت منابع آب و استفاده بهینه و صرفه جویانه از آب در کشاورزی، صنعت و خانگی  
• تغییر الگوهای کشت و انتخاب گونه های گیاهی مقاوم به خشکسالی، شوری و آفات
• حفاظت و حمایت از تنوع زیستی و اکوسیستم های حساس به تغییرات اقلیم مانند جنگل ها، مراتع، تالاب ها، صخره های مرجانی و قطب ها 
• افزایش ظرفیت و دانش برای پاسخگویی به نیازهای جامعه در شرایط تغیر یافته آب و هوایی

 آب مجازی یک مفهوم است که توسط پروفسور تونی آلن در سال ۱۹۹۳ معرفی شد. آب مجازی به مقدار آبی گفته می شود که برای تولید یک محصول یا یک خدمت استفاده می شود برای مثال، برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده است آب مجازی باعث انتقال آب از مناطق خیس به مناطق خشک می شود و روی اقتصاد، امنیت غذایی و محیط زیست تأثیر دارد آب مجازی را می توان به عنوان یک ابزار برای کاهش فشار بر منابع آب در نظر گرفت

آب مجازی مزایا و معایبی دارد. از جمله مزایای آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 

• کاهش فشار بر منابع آبی در کشورهای کمآب با واردات محصولات پرآب بر  
• افزایش بهره وری آب در کشورهای صادرکننده با توجه به تقاضای بازار جهانی
• امکان تامین نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد با استفاده بهینه از منابع آبی

 از جمله معایب آن نیز میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 

• افزایش هدررفت آب در کشورهای صادرکننده بدلیل عدم توجه به هزینه های اجتماعی و محیط زیستی 
• افزایش وابستگی کشورهای واردکننده به بازار جهانی و نوسانات قیمت محصولات 
• افزایش خطرات سلامتی بدلیل عدم رعایت استانداردهای بهداشتی و کیفیت در تولید و حمل و نقل محصولات

برای محاسبه آب مجازی، لازم است کلیه منابع آبی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم (اعم از باران، آب سطحی یا آب زیرزمینی) در تولید محصول موثر بوده اند را در محاسبات مورد توجه قرار داد سپس با تقسیم کل حجم آب مصرف شده بر کل محصول تولید شده، آب مجازی به دست میآید واحد آب مجازی لیتر بر کیلوگرم (یا مترمکعب بر کیلوگرم) است 

به طور کلی، کشورهایی که منابع آبی غنی و مواد غذایی پرآب بر دارند، صادرکننده آب مجازی هستند. برعکس، کشورهایی که منابع آبی کم و مواد غذایی پرآب بر ندارند، واردکننده آب مجازی هستند. بر اساس گزارش سازمان خوار و بار جهانی، در سال ۲۰۱۶، بزرگترین صادرکننده آب مجازی جهان، ایالات متحده آمریکا با ۲۳۵ میلیارد مترمکعب بود سپس کشورهای برزیل، آرژانتین، استرالیا و کانادا در رتبه های بعد قرار داشتند از سوی دیگر، بزرگترین واردکننده آب مجازی جهان، چین با ۱۶۵ میلیارد مترمکعب بود سپس کشورهای ژاپن، المان، مکزیک و انگلستان در رتبه های بعد قرار داشتند ایران نیز در سال ۲۰۱۶، حدود ۴۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی را از طریق واردات محصولات کشاورزی و دامی دریافت کرده است

آب مجازی و آب پایدار دو مفهوم مرتبط با استفاده از منابع آبی هستند. آب مجازی، مقدار آبی است که برای تولید یک محصول یا یک خدمت استفاده می شود آب پایدار، مقدار آبی است که برای حفظ سلامت اکوسیستم ها و تأمین نیازهای انسانی به صورت پایدار قابل استفاده است. فرق این دو مفهوم در این است که آب مجازی برای تولید و تجارت محصولات کشاورزی و صنعتی به کار می رود، در حالی که آب پایدار برای حفظ تعادل زیست محیطی و امنیت غذایی به کار می رود. برخی از کشورها با واردات آب مجازی در قالب محصولات پرآب بر، سعی در کاهش فشار بر منابع آب پایدار خود دارند

بهره وری آب به مقدار محصول تولید شده از واحد حجم آب اشاره دارد آب مجازی به مقدار آب مصرف شده برای تولید مقدار معینی محصول اشاره دارد رابطه بین آب مجازی و بهره وری آب این است که هرچه بهره وری آب بالاتر باشد، یعنی با حجم کمتری آب بتوان محصول بیشتری تولید کرد، آب مجازی کمتری نیاز خواهد بود بنابراین، افزایش بهره وری آب منجر به کاهش آب مجازی و در نتیجه صرفه جویی در منابع آب خواهد شد

برای افزایش بهره وری آب میتوان از راه حل های مختلفی استفاده کرد. برخی از این راه  حل ها عبارتند از:  

• کاهش هدررفت آب در فعالیتهای روزمره مانند شستشو، آشامیدن، آبیاری و غیره با استفاده از وسایل کارآمد و رعایت رفتارهای صرفه جویانه 
• اصلاح الگوی کشت و انتخاب گیاهان کم آب متناسب با شرایط اقلیمی و خاک منطقه 
• بهبود روشهای آبیاری و استفاده از سامانه های آبیاری قطرهای، تحت فشار، بارانی و غیره که باعث کاهش تبخیر و نشت آب میشوند 
• مدیریت خاک و اجرای عملیات آبخیزداری، حفاظت از خاک، تغذیه مصنوعی سفرههای آب زیرزمینی و غیره که به حفظ و بهینه سازی منابع آب کمک میکنند  
• استفاده از تکنولوژی های نوین مانند شمارشگر (کنتور) هوشمند، سامانههای نظارت و کنترل هوشمند، سامانه های پیشبینی و هشداردهی، سامانه های بازیافت و تصفیه آب و غیره که به اندازه گیری، کنترل، بهره برداری و حفاظت از منابع آب کمک میکنند

برای کاهش آب مجازی میتوانید اقدامات زیر را انجام دهید:  

• تغییر الگوی مصرف و الگوی غذایی به سمت محصولات کم آببر 
• افزایش بهره وری آب در تولید محصولات کشاورزی با استفاده از روشهای نوین آبیاری و کشت
• واردات محصولات پرآببر از کشورهای دارای منابع آبی فراوان

ارزش آب یک موضوع چندجانبه و مهم است که از منظرهای مختلف قابل بررسی است. برخی از این منظرها عبارتند از: 

•  ارزش حیاتی آب که به اهمیت آب برای بقای تمام موجودات زنده اشاره دارد
•  ارزش فرهنگی و دینی آب که به باورها، اسطورهها، جشنها و تقدسهای مرتبط با آب در فرهنگهای مختلف اشاره دارد
•  ارزش اقتصادی آب که به نقش آب به عنوان یک نهاده تولید، یک منبع انرژی، یک عامل توسعه و یک کالای اقتصادی اشاره دارد

ارزش فرهنگی آب به این معناست که آب در فرهنگ و تمدن ایرانیان باستان یک عنصر مقدس بوده و در شکلگیری هنر، اسطوره و جشنهای مختلف نقش داشته است برخی از این جشنها عبارتند از:  

• آبانگاه: یکی از جشنهای باستانی ایرانیان است که در روز آغاز ماه آبان برگزار میشده است. در این جشن، آب را به عنوان نماد پاکیزگی، تجدید حیات و رحمت الهی ستایش میکردند
• سده: یکی از جشنهای زمستانی ایرانیان است که در روز چهلم زمستان برگزار میشده است. در این جشن، آب را به عنوان نماد تغییر فصل، شکفتن گلها و شادابی طبیعت تقدیر میکردند  
• جشن نوروز: یکی از جشنهای بهاری ایرانیان است که در روز شروع سال نو برگزار میشده است. در این جشن، آب را به عنوان نماد شروع چرخه جدید زندگی، نوآوری و تحول محترم میداشتند این فقط بخشی از جشنهای فرهنگی ایرانیان است که با آب ارتباط دارند و نشان میدهد که چقدر آب در فرهنگ و تاریخ این ملت مؤثر بوده است.

ارزش دینی آب به این معناست که آب در دین اسلام یکی از نعمتهای بزرگ خداوند است که حیات را برای انسان و سایر موجودات زنده ممکن کرده است آب در قرآن کریم و روایات اسلامی با احترام و توجه زیادی یاد شده است و به مصرف صحیح و صرفه جویانه آن تاکید شده است آب در دین اسلام جایگاه ویژه ای دارد به طوری که:  

• آب مبدأ آفرینش همه موجودات زنده است: خداوند در قرآن کریم میفرماید: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ؛ و هر چيز زنده اى را از آب پديد آورديم آيا [باز هم] ايمان نمى آورند» (آیه۳۰ سوره انبیاء) 
• آب نشانه رحمت الهی است: خداوند در قرآن کریم میفرماید: «وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا. لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيًّا كَثِيرًا؛ و او خدایی است که بادها را برای بشارت پیشاپیش رحمت خود فرو فرستاد و از آسمان آبی برای شما نازل کردیم تا با آن باران زمین خشک و مرده را زنده سازیم و آنچه آفریدیم از چهارپایان و آدمیان بسیاری را سیراب گردانیم» (آیات ۴۸ و ۴۹ سوره فرقان)  
• آب عامل تطهیر جسمانی و معنوی است: خداوند در قرآن کریم میفرماید: «و يُطِلُّ عليكُم نِعمتُهُ الظّاهِرةُ و الباطِنةُ و من النّاس من يُجادِل في اللّه بغير علمٍ و لا هُديٍ و لا كِتابٍ مُنيرٍ؛ و بر شما نعمتهای ظاهر و باطن خود را تمام میکند و از مردم کسانی هستند که درباره خدا بیعلم و هدایت و کتاب روشن جدل میکنند» (آیه ۱۲۰ سوره لقمان). آب یکی از نعمتهای ظاهر و باطن خداوند است که با آن میتوان جسم و روح را پاک کرد. آب برای انجام وضو، غسل، تیمم و تطهیر اشیاء لازم است
• آب مظهر عظمت الهی است: خداوند در قرآن کریم میفرماید: «أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ. أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ. لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ؛ آیا آبی را که میخورید دیدهاید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستادید یا ما فرو فرستادیم؟ اگر بخواهیم آن را شور میکنیم پس چرا سپاسگزار نیستید؟» (آیات ۶۸ تا ۷۰ سوره واقعه). این آیات نشان میدهد که خداوند با قدرت خود آب را بارانیده و به شیرینی و خلوص آن بخشیده است و این یک دلیل بر عظمت و قادر بودن اوست

ارزش اقتصادی آب به این معناست که آب یک کالای مهم و محدود است که در بخشهای مختلف اقتصاد مورد استفاده قرار میگیرد ارزش اقتصادی آب نشان دهنده منفعت یا سودی است که از مصرف آن حاصل میشود ارزش اقتصادی آب در تخصیص بهینه منابع آب، اتخاذ سیاستهای مناسب و تصمیمات مؤثر، دارای نقش مهم و تعیین کننده ای است ارزش اقتصادی آب با توجه به کاربرد و مصرف آن، متفاوت است. برای مثال، ارزش اقتصادی آب در بخش کشاورزی با بخش صنعت یا شرب متفاوت است ارزش اقتصادی آب را میتوان با روشهای مختلفی مانند روش هزینه-فایده، روش تقاضا، روش عرضه، روش هزینه جایگزین و روش هزینه جلوگیری از آسیب، تعیین کرد برخی از سیاستهای پیشنهادی برای بهبود ارزش اقتصادی آب عبارتند از:  

• افزایش قیمت آب در کلیه مصارف: قیمت آب باید بین هزینه تمام شده و ارزش اقتصادی آب در یک حوزه باشد1. قیمت صحیح آب باعث کاهش هدررفت و تلفات آب و تحریک صرفهجویی در مصرف آب میشود
• حمایت دولت و توسعه فناوری در بخش کشاورزی: بخش کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب در کشور است برای بهینه سازی مصرف آب در این بخش، لازم است دولت حمایت های لازم را برای ترویج روشهای نوین آبیاری، بهبود نظام تحویل حجمی و ساماندهی بازار آب، فراهم کند
• حفظ جریان طبیعی در اکوسیستمهای آبی: اکوسیستمهای آبی خدمات اکوسیستمی مهم و باارزشی را فراهم میکنند لذا باید در تخصیص منابع آب، به حفظ جریان طبیعی در رودخانهها، دریاچهها و تالابها، توجه شود

ارزش حیاتی آب به این معناست که آب یک منبع ضروری و اساسی برای انسان و همه انواع حیات است آب حیات را بر کره زمین ممکن کرده و یکی از عناصر مهم در شکلگیری کره زمین، پیکر جانوران و اتمسفر است بدون وجود آب، زندگی بر روی زمین غیرممکن است خداوند متعال نیز به ارزش حیاتی آب اشاره فرموده و آن را منشأ زندگی برای همه موجودات زنده معرفی نموده است. در قرآن کریم میخوانیم: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ» (انبیاء، 30)، یعنی «همه چیز را از آب زنده قرار دادیم».

فرونشست زمین یک پدیده است که در آن سطح زمین به طور قائم رو به پایین حرکت میکند و میتواند عواقب جدی برای محیط زیست، ساختمانها، زیرساختها و امنیت انسانها داشته باشد. برخی از خطرات فرونشست زمین عبارتند از: 

• تخریب ساختمانها، راهها، پلها، خطوط لوله، تونلها و سایر زیرساختهای شهری
• ایجاد شکافها، ترکها و گودالهای عمیق در سطح زمین
• کاهش حاصلخیزی خاک و تبدیل دشتها به بیابان  
• تغییر جریان رودخانهها، کانالها و آبراهها  
• افزایش خطر سیلاب، نشست رسوبات و رانش زمین 

برای جلوگیری از فرونشست زمین یا کاهش اثرات منفی آن، لازم است که راهکارهای علمی و مدیریتی اتخاذ شود. برخی از راهکارهای ممکن عبارتند از: 

• کنترل و نظارت بر برداشت منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز و مواد معدنی 
• تزریق آب یا هوا به منابع زیرزمینی برای جبران فشار کاهش یافته  
• استفاده از روشهای نوین و پایدار در کشاورزی، صنعت و شهرسازی
• اجرای پروژههای آبخیزداری و حفاظت از منابع آب سطحی

توسعه ناپایدار آب یکی از مشکلات جدی کشور ما است که میتواند منجر به نابودی محیط زیست، کمبود آب، خشکسالی، فرونشست زمین و اختلال در امنیت آب و غذا شود. برخی از عوامل توسعه ناپایدار آب عبارتند از:  

• انتقال آب بین حوضهای بدون توجه به نیازهای فعلی و آتی حوضه مبدا و مقصد  
• برداشت گسترده و بیرویه از منابع آب زیرزمینی
• عدم تطابق بین منابع آب و خاک و توزیع آن در بین جمعیت
• تغییرات آب و هوایی و افزایش تبخیر

 برای جلوگیری از پیامدهای منفی توسعه ناپایدار آب، لازم است که مدیریت منابع آب با روشهای علمی، پایدار و هماهنگ صورت گیرد. برخی از راهکارهای ممکن عبارتند از:  

• بهره برداری مطمئن و پایدار از منابع آب زیرزمینی با رعایت حقوق حوضههای آبریز
• تحلیل دقیق و جامع از شرایط و شروط انتقال آب بین حوضهای با رعایت استانداردهای یونسکو
• بهینهسازی مصرف آب در بخشهای مختلف، بهخصوص کشاورزی
• حفاظت و حمایت از منابع آب سطحی و پوشش گیاهی